1 Пачатак
Герб Пагоня вядомы ад першых часоў існавання Вялікага княства Літоўскага. Паводле літоўскіх летапісаў, Пагоню ў якасці гаспадарствавага гербу ўвѐў князь Нарымунт, брат вялікага князя Тройдзеня (1270–1282): "Той Нарымунт мел герб, або клейнот, рыцерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, a то такий: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, меч голый, яко бы кого гонячы держал над головою, и есть оттоля названый Погоня" [1]. Густынскі летапіс кажа, што Пагоню ў якасці гербу Вялікага княства Літоўскага ўвѐў вялікі князь Віцень у пачатку свайго княжання (то бо ў 1294 г.): "А Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему князству Литовскому печать: рыцар збройный на коне з мечем, еже ныне наричут Погоня" [2]. М. Стрыйкоўскі, які ўжываў шмат неацалелых літоўскіх летапісаў, пісаў, што герб з выяваю ўзброенага вершніка з дваістым крэстом на шчыце надалі вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу прускія крыжакі як белег свайго ордэну падчас каранацыі Міндоўга ў 1252 г. [3].
2 Летапісныя звесткі
Летапісныя звесткі аб паходжанні Пагоні ад белегу літоўскага "рыцерства" могуць паказваць на паходжанне Пагоні ад старажытных гербаў усходніх германцаў. Конныя гербавыя выявы тыпу Пагоня былі пашыраны ў 12–13 стагоддзях сярод князѐў Мекленбургу, Гольштайну і Памараніі. Такім парадкам, калі літоўская шляхта мела ўсходнегерманскае паходжанне і паходзіла з паўднѐвага берагу Балтыйскага мора (гл. артыкул ―Германскі суперстрат у старажытнай Літве), то герб тыпу Пагоня мог быць адным з яе традыцыйных белегаў. У 13 стагоддзі пячаткі з коннымі выявамі тыпу Пагоня мелі мекленбургскія і гальштайнскія князі, паморскі князь Богуслаў І у 1214 г. і яго наступнік Казімір ІІ, Барнім І Паморскі ў 1235 г., Валадыслаў Адоніч у 1223–1239 гг., Баляслаў Пудыка ў 1235–1250 гг., Казімір Куяўскі ў 1236 г., а таксама Святаполк Гданьскі – найбліжшы супольнік вялікага князя Міндоўга ў 1240-х гадох [4].
Таксама звяртае на сябе ўвагу амаль поўная тоеснасць Пагоні з гербам ордэну тэмпляроў. У першай палове 13 стагоддзя тэмплярскі ордэн меў шмат комтурстваў у Польшчы. Землямі і іншымі добрамі тэмпляроў абдорвалі князі Валадыслаў Адоніч, Барнім І Паморскі, Баляслаў Пабожны, Баляслаў ІІ Лысы. Відаць, з гэтым знітавана пашырэнне на пячатках гэтых князѐў сымболікі блізкай да тэмплярскай. Вядома, што за часу вялікага князя Міндоўга некаторыя рыцары заходнееўрапейскіх ордэнаў пераходзілі на бок Літвы і служылі Міндоўгу [5], таму звестка М. Стрыйкоўскага аб наданні Пагоні Міндоўгу прускімі крыжакамі можа мець пад сабой гістарычныя падставы. Такім парадкам, на паўстанне літоўскае Пагоні маглі паўплываць як усходнегерманскія геральдычныя традыцыі, так і геральдыка рыцарскіх ордэнаў 13 стагоддзя [6].
Пячатка паморскага князя Богуслава І (1155–1187)
Пячатка мекленбурскага князя Мікалая І (1178–1200)
Пячатка гальштайнскага графа Яна І (1247–1259)
Пячатка Казіміра І Апольскага, 1226 г.
Пячатка Святаполка Гданьскага, 1231 г.
Белег Тэмплярскага ордэну, 12–13 ст.
Белег Тэмплярскага ордэну, 1232 г.
Белег Тэмплярскага ордэну, 13 ст.
Пячатка князя чэрскага Тройдзеня (1310–1341 гг.)
У 1294 г. князь Лаўрыш-Рымунт (сын вялікага князя Тройдзеня) на сойме літоўскага баярства мовіў аб сымбалізме гербу Пагоня, што мусіць казаць аб сталай традыцыі гэтага гербу ў той час: "дядька мой Нарымонт, коли сел на Великом князстве Литовском, герб свой Китавра зоставил братьи своей, a собе вделал герб – чоловека на кони з мечом, а то знаменуючы через тот герб пана дорослого лет, хто бы мог боронити мечом отчызны своей, а про то оберыте собе господара дорослого, хто бы мел боронити того панства, Великого князства Литовского" [7]. Імаверна, пад уплывам літоўскае Пагоні з‘явіўся конны герб на пячатцы ўнука вялікага князя Тройдзеня – мазоўскага князя Тройдзеня Чэрскага (1310–1341) (на пячатках іншых мазоўскіх князѐў такога гербу няма).
Першыя вядомыя сядні выявы літоўскае Пагоні паходзяць з часу вялікага князя Гедыміна (1316–1341). Вядома пячатка Гедыміна з варыянтам Пагоні з дзідаю [8].
Пячатка вялікага князя Гедыміна
Пячатка князя Аляксандра Міхайлавіча, 1329–1337 гг
Пагоня выяўлена на пячатцы цверскага князя Аляксандра Міхайлавіча, які быў пасаджаны на княжанне ў Пскове ў 1329 г. ―изъ литовъскыя рукы і працягваў служыць вялікаму князю Гедыміну да 1337 г. У гэты час Аляксандр Міхайлавіч меў на сваіх пячатках ―Пагоню‖, на адрозненне ад іншых перыядаў, калі ѐн ставіў на сваѐй пячатцы іншы белег [9]. Такім парадкам, гэтая пячатка ѐсць сведчаннем таго, што ў тыя часы герб Пагоня быў гаспадарствавым гербам Вялікага княства Літоўскага, які надавалі залежным князѐм, якія служылі Літве. Пагоня змешчана на пячатцы полацкага князя Глеба Нарымунта, якою ѐн змацаваў дамову з Ліфлянцкім ордэнам у 1338 г. [10].
Адбітак пячаткі полацкага князя Глеба-Нарымунта, 1338 г.
Герб Пагоня з кірылічным надпісам навакол стаяў і на пячатцы вялікага князя Альгерда, якою ѐн змацаваў сваю дамову з польскім каралѐм Казімірам ў 1366 г. (гл. дад. No19). Гэтая пячатка захоўвалася ў польскім каронным архіве, але ўжо напрыканцы 18 ст. яна была знішчана [11]. Выяву гербу ―Пагоня‖ мелі першыя літоўскія манеты, вядомыя ад 1360-х гадоў [12]. Назоў літоўскага гербу паходзіў ад старажытнага звычаю ―пагоні‖ – паспалітага рушэння і гнання ворага. Гэты звычай быў згаданы ў прывілеі караля Валадыслава-Ягайлы 1387 г. (гл. дад. No28).
Вядомы пячаткі з Пагоняю Ягайлы і Вітаўта, якія гэтыя князі ўжывалі яшчэ да Крэўскай уніі [13]. Пагоню ў якасці гербу ўжывалі таксама іншыя князі-Гедымінавічы: Дзмітрый-Карыбут, Сямѐн-Лінгвен, Жыгімонт Кейстутавіч і іншыя. Выява Пагоні была на харугвах Вялікага княства Літоўскага ў бітве пад Грунвальдам у 1410 г.
Пячатка вялікага князя Ягайлы, 1377 г.
Пячатка князя Дзмітрыя-Карыбута, 1385–1388 гг.
Пячатка князя Вігунда Альгердавіча, 1388 г.
Пячатка князя Вітаўта, 1383–1385 гг.
Пячатка князя Сямѐна-Лінгвена Альгердавіча, 1388–1389 гг.
Пячатка князя Жыгімонта Кейстутавіча, 1398 г.: “ПЕЧАТЬ КНЯЗЯ ЖИКГИМОНТА”
Пячатка князя Свідрыгайлы, 1420 г
Пячатка князя Міхайлы Гальшанскага, 1422 г.
Вялікая маястатная пячатка вялікага князя Вітаўта
Герб вялікага князя літоўскага з Codex Bergshammar, каля 1435 г.
Герб вялікага князя Вітаўта (з нямецкае хронікі 1483 г.)
Пячатка князя Аляксандра Носа, 1433 г.
Герб Літвы з “Кнігі цэсара Жыгімонта”, 1443 г.
“Пагоня” ў прэзбітэрыі катэдры Судаміру, 14 ст.
“Пагоня” з магільні Ягайлы ў Кракаве
“Пагоня” на старонцы “Бібліі караліцы Соф’і”, 1453 г.
Сустрэча караля Ягайлы з нямецкім цэсарам Жыгімонтам (з “Кнігі цэсара Жыгімонта”, 1443 г.):
Выяву Пагоні на сваіх гербах мелі князі Алелькавічы, Бельскія, Карэцкія, Сангушкі, Чартарыйскія і іншыя, а таксама многія маскоўскія княскія роды, якія паходзілі ад літоўскіх князѐў [14]. Ужывалі ―Пагоню‖ ў якасці ўласнага гербу і некаторыя баяры: прыкладам, Алѐхна Судымонтавіч (ваявода віленскі і канцлер ВКЛ) [15]. Наогул, герб Пагоня меў гаспадарствавы характар: яго ўжывалі не адно князі-Гедымінавічы, але і іншыя літоўскія князі (у тым ліку славянскага паходжання). Прыкладам, да дамовы вялікага князя Вітаўта з крыжацкім вялікім майстрам Конрадам Цольнерам з 30 студзеня 1384 г. была прыкладзена пячатка князя Льва Друцкага, на якой быў герб ―Пагоня‖, гэтаксама як на пячатцы самаго Вітаўта [16]. Салінская дамова 1398 г. была змацавана пячаткаю князя Івана Друцкага з выяваю Пагоні [17]. Пагоню ў якасці родавага гербу ўжывалі таксама князі Астрозскія (з турава-пінскіх князѐў), Сапегі (з полацкіх баяраў) ды іншыя роды чыста славянскага паходжання [18].
3 Гербы ваяводстваў Вялікага княства Літоўскага
З падзелам у 16 стагоддзі Вялікага княства Літоўскага на ваяводствы, кожнаму ваяводству ўласна Літвы (уласна Вялікага княства Літоўскага, без Жамойці і ўкраінскіх зямель) быў нададзены герб з Пагоняю рознае афарбоўкі [19].
Гербы ваяводстваў Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага ў 16 стагоддзі: усе ваяводствы Літвы – Віленскае, Троцкае, Полацкае, Віцебскае, Мсціслаўскае, Берасцейскае, Наваградскае, Менскае, а таксама Падляшша – маюць гербам “Пагоню”. Жамойць мае свой апрычоны гістарычны герб “Мядзведзь”.
